Wszczęcie sprawy sądowej wiąże się wydatkami, które w początkowym etapie postępowanie ponieść musi strona inicjująca takie postępowanie. Podstawowym obciążeniem finansowym osoby wytaczającej powództwo jest obowiązek uiszczenia opłaty sądowej
od pozwu. Wysokość poszczególnych opłat określają przepisy ustawy z dnia 28 lipca 2005r.
o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jednolity: Dz. U. z 2020r. poz. 755
z późn.zm.).
Nie zawsze jednak osoba wszczynająca proces sądowy jest w stanie sprostać obowiązkowi uiszczenia opłaty sądowej. Przepisy przywołanej ustawy określają również zasady zwolnienia strony z obowiązku ponoszenia kosztów sądowych. Zgodnie z art. 102
ust. 1 ustawy zwolnienia od kosztów sądowych może się domagać osoba fizyczna, jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny lub ich poniesienie narazi ją na taki uszczerbek. Stosownie do treści ust. 2 przywołanego artykułu, do wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych powinno być dołączone oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów. Na podstawie wspomnianego oświadczenia Sąd rozpoznający wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych analizuje sytuację majątkowa wnioskodawcy i po dokonaniu ustaleń w tym zakresie podejmuje stosowną decyzję.
Praktyka orzecznicza pokazuje, iż częstokroć sądy zbyt rygorystycznie interpretują przepisy stanowiące podstawę do zwolnienia z kosztów sądowych i odmawiają stronie prawa do skorzystania z tego typu dobrodziejstwa. Odmowa zwolnienia z kosztów w wielu przypadkach jest de facto pozbawieniem strony prawa do procesu sądowego. Aby temu zapobiec przepisy ustawy z dnia 17 listopada 1964r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jednolity: Dz. U. z 2020r. poz. 1575 z późn.zm.) przewidują środek odwoławczy od tego rodzaju orzeczenia, a mianowicie zażalenia na odmowę zwolnienia z kosztów sądowych. Zgodnie bowiem z art. 3941a § 1 pkt 1 k.p.c. zażalenie do innego składu sądu pierwszej instancji przysługuje na postanowienia tego sądu, których przedmiotem jest odmowa zwolnienia od kosztów sądowych. Dla skutecznego wniesienia wspomnianego środka odwoławczego należy jednak pamiętać o kilku podstawowych związanych z tym kwestiach formalnych.
Przede wszystkim trzeba mieć na uwadze, iż w przypadku wydania przez sąd postanowienia oddalającego wniosek o zwolnienie z kosztów (które to postanowienia jest najczęściej wydawane na posiedzeniu niejawnym), sąd nie uzasadnia z urzędu takiego postanowienia. Zgodnie bowiem z art. 357 § 21 k.p.c. postanowienie wydane na posiedzeniu niejawnym sąd uzasadnia tylko wtedy, gdy podlega ono zaskarżeniu, i tylko na żądanie strony zgłoszone w terminie tygodnia od dnia doręczenia postanowienia. Postanowienie
z uzasadnieniem doręcza się tylko tej stronie, która zażądała sporządzenia uzasadnienia
i doręczenia postanowienia z uzasadnieniem. Po otrzymaniu postanowienia oddalającego wniosek o zwolnienie kosztów należy zatem pamiętać, iż dla umożliwienia wszczęcia postępowania odwoławczego w pierwszej kolejności należy wystąpić z wnioskiem
o sporządzenie pisemnego uzasadnienia postanowienia. Dopiero po sporządzeniu przez sąd pisemnego uzasadnienia oraz po doręczeniu postanowienia z uzasadnieniem strona może wnieść zażalenie. Zgodnie z art. 394 § 2 zdanie pierwsze k.p.c. termin do wniesienia zażalenia wynosi tydzień od dnia doręczenia postanowienia z uzasadnieniem.
Należy jednak pamiętać, iż często sąd odstępuje od uzasadnienia postanowienia,
o czym zamieszcza stosowną wzmiankę w treści postanowienia. W takim przypadku- zgodnie z art. 394 § 2 zdanie drugie k.p.c.- termin na wniesienie zażalenia liczy się od dnia ogłoszenia postanowienia, a jeżeli podlegało ono doręczeniu – od dnia jego doręczenia.
Zażalenie na postanowienie Sądu- stosownie do art. 394 § 3 k.p.c.- powinno czynić zadość wymaganiom przepisanym dla pisma procesowego oraz zawierać wskazanie zaskarżonego postanowienia i wniosek o jego zmianę lub uchylenie, jak również zwięzłe uzasadnienie zażalenia ze wskazaniem w miarę potrzeby nowych faktów i dowodów.
Warto podkreślić, iż sądy rozpoznające zażalenie często dochodzą do odmiennych wniosków i zmieniają zaskarżone postanowienia, zwalniając stroną z obowiązku ponoszenia kosztów sądowych. Uzasadnia to twierdzenie, iż warto skorzystać z tego środka odwoławczego, szczególnie, że w sprawach dotyczących zwolnienia z kosztów sądowych strona jest z mocy ustawy zwolniona z opłat.